Pse duhet Kosova të implementojë praktika të Ekonomisë Qarkore?

Hyrje

Kosova ndodhet në një moment vendimtar, ku sfidat mjedisore, ekonomike dhe sociale kërkojnë ndryshime sistematike. Ndërsa vendi përballet me kriza të ndërlidhura si menaxhimi i dobët i mbetjeve, shfrytëzimi i paqëndrueshëm i burimeve dhe papunësia e lartë, ekonomia qarkore ofron një model gjithëpërfshirës që mund të trajtojë në mënyrë të integruar këto sfida.

Ekonomia qarkore nuk është vetëm një grup masash për reduktimin e mbetjeve, por një model ekonomik që synon të shkëpusë rritjen ekonomike nga konsumimi i tepërt i burimeve natyrore, duke promovuar qëndrueshmëri afatgjatë. Në kundërshtim me modelin linear “merr-prodho-hedh”, ekonomia qarkore fokusohet në efikasitetin e burimeve, ripërdorimin, riparimin dhe rigjenerimin e ekosistemeve.

Duke pasur parasysh sfidat mjedisore dhe ekonomike të Kosovës, kalimi në ekonominë qarkore nuk është më një opsion, por një domosdoshmëri për të garantuar qëndrueshmërinë dhe rezistencën e vendit.

1. Degradimi i mjedisit dhe kriza e menaxhimit të mbetjeve

Kosova prodhon mbi 400,000 ton mbetje komunale në vit (Agjencia e Kosovës për Mbrojtjen e Mjedisit, 2023). Një pjesë e madhe e tyre përfundon në deponi të paligjshme ose digjet në mënyrë të pakontrolluar, duke shkaktuar ndotje të ajrit, tokës dhe ujërave. Djegia dhe hedhja e hapur e mbetjeve çliron ndotës të rrezikshëm si dioksina, furane dhe grimca PM2.5 e PM10, të cilat ndikojnë negativisht në shëndetin publik (OBSH, 2022).

Pavarësisht rritjes së ndërgjegjësimit për këto problematika, norma e riciklimit në Kosovë mbetet nën 7%, shumë më poshtë mesatares së BE-së prej 47% (Eurostat, 2024). Mungesa e një sistemi kombëtar për ndarjen e mbetjeve pengon kapacitetin e vendit për të përpunuar dhe ricikluar materialet.

Në qytete si Prishtina, Obiliqi dhe Mitrovica, ndotja e ajrit kalon shpesh kufijtë e rekomanduar nga BE, kryesisht për shkak të energjisë së bazuar në thëngjill dhe emetimeve industriale (UNEP, 2024). Edhe burimet ujore janë të rrezikuara nga derdhja e ndotësve nga vendgrumbullimet e pambikëqyrura.

Ekonomia qarkore ofron një zgjidhje konkrete për të përmbysur këtë situatë. Zbatimi i Parimit të Përgjegjësisë së Zgjeruar të Prodhuesit (EPR) do të detyronte prodhuesit të përgjegjësohen për ciklin e plotë të produkteve të tyre, duke inkurajuar dizajnin për riciklim dhe minimizimin e mbetjeve. Gjithashtu, investimet në teknologji të riciklimit dhe impiante për energji nga mbetjet (WtE) do të reduktonin varësinë nga praktikat e paqëndrueshme të deponimit.

2. Varësia nga importet dhe shfrytëzimi joefikas i burimeve

Ekonomia e Kosovës varet në masë të madhe nga importet e materialeve të para, energjisë dhe produkteve të gatshme, duke e bërë vendin të ndjeshëm ndaj çmimeve globale dhe krizave të zinxhirit të furnizimit. Sipas Agjencisë së Statistikave të Kosovës (2024), mbi 80% e mallrave të konsumit në vend janë të importuara.

Sektori i ndërtimit është një nga sektorët më të varur nga importet, duke konsumuar sasi të mëdha çimentoje, çeliku dhe materialesh të tjera. Kjo jo vetëm që dëmton burimet natyrore, por përkeqëson deficitin tregtar të Kosovës.

Ekonomia qarkore synon të krijojë zinxhirë furnizimi lokalë, ku materialet ripërdoren ose riciklohen brenda vendit. Ripërdorimi i mbetjeve nga ndërtimet dhe prishjet (CDW) – si tulla, agregate dhe metale – mund të reduktojë ndjeshëm varësinë nga importet. Vende si Holanda dhe Finlanda kanë arritur norma të ripërdorimit të materialeve mbi 60% në ndërtim (Agjencia Evropiane e Mjedisit, 2023).

Duke zhvilluar modele të biznesit qarkor – si riparimi, remanufaktura, modelet me qira dhe shërbimi si produkt – Kosova mund të zvogëlojë varësinë nga importet dhe të forcojë vetëqëndrueshmërinë ekonomike.

3. Përfitimet ekonomike: Krijimi i vendeve të punës dhe inovacioni i gjelbër

Kosova përballet me nivele të larta të papunësisë, veçanërisht tek të rinjtë, me normën e papunësisë së të rinjve që tejkalon 33% (Anketa e Fuqisë Punëtore, 2024). Modeli ekonomik linear aktual nuk gjeneron mjaftueshëm vende pune në sektorët që janë në përputhje me parimet e zhvillimit të qëndrueshëm.

Ekonomia qarkore mund të krijojë mijëra vende pune në sektorë si:

• Riciklimi dhe rikuperimi i materialeve
• Dizajni i produkteve qarkore dhe remanufaktura
• Bujqësia dhe sistemet ushqimore të qëndrueshme
• Prodhimi i energjisë së ripërtëritshme (p.sh., diellore, eolike, bioenergji)
• Infrastruktura e gjelbër dhe ekoturizmi

Sipas Organizatës Ndërkombëtare të Punës (ILO, 2023), ekonomia qarkore mund të krijojë deri në 6 milion vende të reja pune në Evropë deri në vitin 2030, dhe Kosova ka potencial për të përfituar nga kjo rritje duke promovuar modele të reja qarkore të biznesit.

Për të arritur këtë qëllim, është e domosdoshme trajnimi dhe ri-kualifikimi i fuqisë punëtore, përmes programeve që fokusohen në eko-dizajn, efikasitet të burimeve dhe ndërmarrësi të gjelbër.

4. Integrimi në BE dhe përputhja me Agjendën e Gjelbër për Ballkanin Perëndimor

Ndërsa Kosova përparon drejt integrimit evropian, harmonizimi me politikat mjedisore të BE-së bëhet i domosdoshëm. Agjenda e Gjelbër për Ballkanin Perëndimor, e miratuar përmes Deklaratës së Sofjes, e vendos ekonominë qarkore si një nga shtyllat kryesore të zhvillimit rajonal dhe të veprimit klimatik (Këshilli për Bashkëpunim Rajonal, 2020).

Mos-përputhja me Marrëveshjen e Gjelbër të BE-së mund të kufizojë qasjen e Kosovës në fonde të rëndësishme si IPA III dhe mbështetjen e investimeve të lidhura me Green Deal Investment Plan (Komisioni Evropian, 2024).

Përmes hartimit të Udhërrëfyesit për Ekonominë Qarkore të Kosovës, mbështetur nga partnerë si UNDP, Deloitte dhe Circular Change, Kosova ka përcaktuar sektorë prioritarë si menaxhimi i mbetjeve, prodhimi, ndërtimi dhe sistemet ushqimore të qëndrueshme.

Zbatimi i këtij udhërrëfyesi është thelbësor për përmbushjen e angazhimeve të Kosovës në Marrëveshjen e Parisit dhe për të përshpejtuar tranzicionin e gjelbër në përputhje me kërkesat e procesit të integrimit evropian.

Përfundim: Drejt qëndrueshmërisë dhe rezistencës

Sfidat e Kosovës kërkojnë reforma strukturore të menjëhershme, të cilat shkojnë përtej zgjidhjeve afatshkurtra. Ekonomia qarkore paraqet një model të integruar që mund të shndërrojë sfidat ekzistuese në mundësi për inovacion, punësim dhe zhvillim të qëndrueshëm.

Duke investuar në infrastrukturë qarkore, duke zhvilluar zinxhirë furnizimi lokalë dhe duke krijuar një mjedis të favorshëm rregullator për efikasitet të burimeve dhe reduktim të mbetjeve, Kosova mund të:

• Rrisë rezistencën mjedisore dhe të përmirësojë shëndetin publik
• Zvogëlojë varësinë nga importet dhe të forcojë ekonominë vendore
• Krijojë vende të reja pune të gjelbra për një forcë punëtore në rritje
• Përafrohet me Marrëveshjen e Gjelbër të BE-së dhe angazhimet rajonale klimatike

Ekonomia qarkore nuk është vetëm një domosdoshmëri mjedisore, por edhe një mundësi strategjike për ta pozicionuar Kosovën si lider rajonal në qëndrueshmëri.

Koha për veprim është tani. Bashkëpunimi ndërmjet politikëbërësve, sektorit privat, shoqërisë civile dhe qytetarëve është kyç për të ndërtuar një të ardhme qarkore dhe të qëndrueshme për Kosovën.